Blokfluitkwartet Brisk speelt Bach

Musici

BRISK Recorder Quartet Amsterdam

Marjan Banis, Susanna Borsch, Alide Verheij & Bert Honig

 

Programma

Op hun afscheidstournee doet ensemble Brisk nog één keer het Orgelpark aan met voor blokfluit gearrangeerde werken van Bach, afgewisseld met composities van Guus Janssen en Toek Numan.

 

 

Johann Sebastian Bach         Concerto in C groot (von Sachsen Weimar) BWV 595
 (1685-1750)                                     

Jesus Christus unser Heiland alio modo Choralvorspiel BWV 666

             

Fuga op een thema van Legrenzi BWV 574

               

Izak de Dreu (1996)               Écoute, as-tu entendu…? (2022)

 

                         Von Gott will ich nicht lassen

Choral BWV 418 en Choralvorspiel BWV 658

 

Contrapunctus 9 alla duodecima from Die Kunst der Fuge, BWV 1080

 

Herr Jesu Christ, dich zu uns wend

Choral (BWV 332) en Choralvorspiel BWV 709

 

An Wasserflüssen Babylon Choralvorspiel BWV 653

 

Toek Numan (1971)               Caccia (2015)

 

Liebster Jesu, wir sind hier Choralvorspiel BWV 731

 

Concerto in d klein (Antonio Vivaldi) BWV 596:

Allegro - Adagio e spiccato - Largo e spiccato - Allegro

 

 

Over het programma

BRISK speelt Bach - componeren, bewerken en hercomponeren

Jong geleerd

Mozart, Händel, Mendelssohn en Beethoven componeerden al toen ze heel jong waren, maar Bach niet. Hij begon vanaf zijn elfde jaar met een enorme ijver muziek van anderen met de hand te kopiëren. Uit brieven van zijn zoon Carl Philipp Emanuel blijkt dat Bach daardoor als kind al vertrouwd was met muziek van allerlei Zuid-Duitse en Italiaanse componisten. Het uit het hoofd leren van exempla classica, voorbeelden van grote meesters, was in de baroktijd de leermethode bij uitstek voor talen en muziek, zeker voor gymnasiasten zoals Bach. En zo deed hij het ook met componeren. Hij bestudeerde voorbeelden van de beroemdste en kundigste componisten van zijn tijd. Door het urenlang overschrijven van hun muziek, leerde hij de fijne kneepjes van het vak: de principes van harmonie, contrapunt, melodie, stemvoering, maat en ritme.

 

Italiaanse invloed

De 17^e-eeuwse Duitse componisten werden sterk beïnvloed door hun Italiaanse collega’s. Zo schreef Reinken triosonates in Italiaanse stijl waar Bach weer transcripties van maakte. Maar hij deed er meer mee: hij veranderde ze en werkte ze uit tot complete fuga’s. Hierdoor, en door het bestuderen van Italiaanse composities van Corelli, Albinoni en Legrenzi, raakte Bach vertrouwd met het maken van een goede stemvoering. Hij leerde mooi afgeronde delen te maken, hij leerde het verschil tussen thematische en niet-thematische episodes in een stuk, en hij leerde omgaan met sequensen of herhaalde motieven als middel voor opbouw en uitbreiding.

Door de jaren heen bouwde Bach een imposante privébibliotheek op met werken van een bonte verzameling componisten: Duitsers, Fransen, en Italianen zoals Palestrina en Frescobaldi, en later Vivaldi en Marcello. Bach moet gefascineerd geweest zijn door al die composities, genres, stijlen en idiomen. Door diepgaande analyse van allerlei fuga’s en het contrapunt, ontwikkelde hij de sterke muzikale logica die zo kenmerkend is voor zijn eigen stijl. Het omwerken van een bestaand stuk was voor hem een favoriete manier om het componeren onder de knie te krijgen.

 

Concertbewerkingen

Bach maakte ook klavierbewerkingen van concerten van Vivaldi. Johann Nikolaus Forkel schrijft in zijn Bachbiografie uit 1802: “Hij kreeg al gauw door dat die eeuwige loopjes en sprongen tot niets leidden; dat orde, samenhang en proportie de ideeënstroom moesten beheersen en dat er, om dat te bereiken, de een of andere leidraad nodig was. Vivaldi’s concerten, die toen net waren uitgegeven, boden hem zo’n leidraad. Hij had er vaak zo lovend over horen spreken dat hij op de lumineuze gedachte kwam om ze allemaal voor klavier te bewerken. Hij bestudeerde de aaneenschakeling van ideeën, hun onderlinge relaties, de rijkdom aan modulaties en nog een heleboel andere bijzonderheden.” Overigens maakte Bach ook bewerkingen van concerten van zijn landgenoten Telemann en prins Johann Ernst van Sachsen Weimar.

 

Koraalbewerkingen

Een heel andere vorm van het opnieuw gebruiken van bestaand materiaal was de koraalbewerking , een typische organistenkunst, waar Bach in excelleerde. In het Orgel-Büchlein oefende hij de cantus-firmustechniek, de kunst van het componeren met een koraalmelodie als rode draad. In zijn latere en meer uitgebreide Choralvorspiele is die rode draad ook steeds rijker versierd.

 

Fuga’s

Het materiaal van andere componisten kreeg bij Bach soms ook een nieuwe betekenis in zijn fuga’s. Zo ontstond bijvoorbeeld de fuga op een thema van Legrenzi (BWV 574).

De kunst van het schrijven van fuga’s bereikt bij Bach een hoogtepunt in Die Kunst der Fuge. Daarin wordt met ongekende inventiviteit een enkel thema op talloze manieren omgekeerd, gedraaid, vergroot en verkleind in enkelvoudige fuga’s, contrafuga’s, fuga’s met meer thema’s, spiegelfuga’s en canons.

 

Bewerkingen van BRISK

Bach hield zich zelf intensief bezig met werk van anderen, en deed daarbij meer dan alleen maar overschrijven: hij bestudeerde muzikale modellen en maakte er een nieuw geheel van. BRISK ging aan de slag met  Bachs bewerking van een concerto van Vivaldi, en legde het Italiaanse origineel ernaast. Zo ontstond weer een nieuwe versie. De virtuoze luchtigheid van deze muziek vormt een prachtig contrast met monumentale fuga’s en met de fijn geëtste lijnen van de koraalbewerkingen. De perfecte vierstemmigheid van deze muziek leent zich uitstekend voor de uitvoering door een kwartet.

 

Instrumentarium

De bewerkingen worden uitgevoerd met een grote verzameling blokfluiten in barokstemming, waaronder een speciaal voor BRISK gebouwde c-bas en contrabas van de Amerikaanse blokfluitbouwer Friedrich von Huene. De orgelliteratuur van  Bachs fuga’s en Choralvorspiele komt prachtig tot zijn recht met deze instrumenten. Het geluid van vier blokfluiten heeft iets van een levend orgel, iedere lijn krijgt een persoonlijke invulling. Een recensent beschreef het als volgt: "Het is alsof een orgeltje wordt aangetoetst door een in al zijn vingers wakkere speler.”

 

Nieuwe composities

BRISK vroeg Toek Numan en Izak de Dreu om korte nieuwe composities te schrijven voor dit programma. Ze zijn bedoeld als orenwassers en als contrast met en commentaar op  Bachs werk. Zo doen deze componisten iets wat Bach ook deed: het werk van een ander als uitgangspunt nemen en als inspiratiebron gebruiken voor iets nieuws.

We laten graag Toek Numan zelf aan het woord: “Caccia is een kort, speels stukje waarin steeds twee stemmen elkaar in repeterende nootjes achtervolgen. Een melodische stem springt er nerveus omheen. Halverwege komen de vier stemmen kort samen in een forte unisono, waarna het spel wordt hervat. In de slotfase nemen de tenoren gezamenlijk een sluiproute om in de laatste maat toch de sopraan en alt te achterhalen. Hoewel tegen het eind nog eens een subtiele herinnering klinkt aan An Wasserflüssen Babylon, contrasteert het stukje vooral met de bezonken muziek van Bach die eromheen klinkt. De ritmiek is grillig en syncopisch. Het gejaagde karakter en het achtervolgingsgegeven verklaren de titel.”

Izak de Dreu componeerde Écoute, as-tu entendu…? als een variatiewerk over de melodie van een Frans kerstlied: Une jeune fillette, ook bekend als Une jeune pucelle. Dat lied is gebaseerd op La Monica, afgeleid van Madre non mi far monaca, een Italiaans lied over een jong meisje dat gedwongen wordt om non te worden. De melodie duikt in de 17e eeuw vaak op in Duitsland, Engeland, Frankrijk en de Lage Landen, en werd ook gebruikt voor geestelijke liederen zoals Von Gott will ich nicht lassen. Bach schreef daar een koraal en een koraalvoorspel over, en gebruikte de melodie ook in een van zijn cantates.

 

BRISK recorder quartet Amsterdam

Marjan Banis, Susanna Borsch, Bert Honig en Alide Verheij – blokfluiten

 

BRISK betekent levendig en wakker. “De genadeklap voor het imago van braafheid van de blokfluit”, schreef een recensent ooit over BRISK. Variatie in stijl en sfeer, virtuositeit en luchtigheid, zijn de ingrediënten voor een concert van BRISK. De pers prees het spelplezier, de virtuositeit en de prachtige hechte klank van het ensemble. Het kwartet omringt zich altijd met een enorme verzameling blokfluiten.

2023 is het laatste jaar dat BRISK optreedt. Na 38 jaar intensieve samenwerking en talloze concerten in binnen- en buitenland, geeft het kwartet dit jaar ruim 35 concerten in Nederland en daarbuiten. Het succesvolle programma BRISK speelt Bach wordt nu hernomen in een nieuwe versie.

 

Sinds de oprichting in 1986 gaf BRISK talloze concerten op podia en festivals van naam in vele Europese landen, Canada en Noord- en Zuid-Amerika. BRISK maakte radio- en tv opnamen in Nederland en in het buitenland, en is op 17 zeer goed ontvangen cd’s te beluisteren.

Met een gedurfde programmering van oude en hedendaagse muziek verkent het ensemble de grenzen van het repertoire. BRISK werkt vaak samen met collega-musici, en met kunstenaars uit andere disciplines zoals acteurs, regisseurs, tekstschrijvers en filmers.

BRISK maakte naam door de levendige vertolkingen van oude muziek, de zoektocht naar onbekend repertoire en de vele bewerkingen die het ensemble maakte in de traditie van het instrument. Het kwartet werkte onder meer samen met Amaryllis Dieltiens, Michael Chance, Marcel Beekman, Johannette Zomer, Maarten Koningsberger, het Egidius Kwartet, het Gesualdo Consort, Bernard Winsemius, Leo van Doeselaar, Rainer Zipperling, Mike Fentross en Camerata Trajectina.

Tot de lange lijst van componisten die voor het kwartet schreven, horen Martijn Padding, Mayke Nas, Hans Koolmees, Calliope Tsoupaki, Bart Visman, Klaas de Vries, Kate Moore, Roderik de Man en vele anderen. In BRISK-programma’s met oude muziek klinkt vaak nieuw werk als commentaar of contrast. BRISK geeft regelmatig concerten met specialisten in de hedendaagse muziek zoals pianiste Tomoko Mukaiyama, componist en improvisator Guus Janssen, zangeres Greetje Bijma en slagwerker Ramon Lormans.

Met regisseurs als David Prins, Jetse Batelaan en Gienke Deuten, en acteurs als Porgy Franssen, Bart Kiene en Hans Thissen, maakte het ensemble een aantal zeer succesvolle kindervoorstellingen. In oktober 2021 ging de nieuwe voorstelling Hoedje met Kiki Heessels in première.

Het kwartet heeft een uitgebreid instrumentarium, dat door intensieve contacten met blokfluitbouwers uit de hele wereld voortdurend in ontwikkeling is. Daarmee kunnen composities uit de renaissance, de barok, de 20^e en de 21^e eeuw elk in hun eigen stemming en klankkleur worden uitgevoerd. Uitgebreide info en vele opnames zijn te vinden op www.brisk.nl