Éliane Radigue’s Occam XXV - muziek voor organisten

Sinds de eeuwwisseling werkt de Franse componist Éliane Radigue aan wat zij Occam Ocean noemt: composities voor niet-elektronische instrumenten. Daar hoort sinds 2018 ook het orgel bij. Op 13 oktober van dat jaar ging Occam XXV in première, geschreven ter gelegenheid van het Londense festival Organ Reframed. Op 10 november klinkt Occam XXV in het Orgelpark. Organist is Frédéric Blondy.
 

Auteur: Hans Fidom 

Occam XXV is typisch muziek voor organisten: Radigue is gefascineerd door de rijkdom die klank kan hebben, net als iedereen die van orgels houdt. Dat begon al toen ze als aanstormend talent in de jaren ’50 samenwerkte met één van de grondleggers van de elektronische muziek, Pierre Schaeffer. Het werd nog sterker toen ze vervolgens de ontwikkeling van de zogeheten ‘modulaire synthesizer’ meemaakte. Opeens was het mogelijk zelf relatief eenvoudig klanken te bouwen en klankkleuren te variëren. De resultaten kon je vastleggen op tape, waarmee je, letterlijk met knip- en plakwerk, composities kon creëren. Radigue wist: zó wil ik componeren. Ze koos de ARP 2500 als haar instrument, een synthesizer die begin jaren ’70 zo duur was als twee fatsoenlijke auto’s. Het tekent de manier van werken van Radigue dat ze de ARP maar liefst drie decennia lang zou gebruiken. Anders dan anderen, steeds op zoek naar nieuwe apparatuur, was Radigue verknocht aan haar ARP, zoals Janine Jansen aan haar Stradivarius. 

 

Radigue creëerde met haar ARP vooral muziek van lange lijnen. Haar leven lang heeft ze al moeten horen dat zulke ‘drone muziek’ saai is. Radigue, boeddhist uit diepe overtuiging, meent dat er juist bijzonder veel gebeurt in haar werk, en wijst erop dat alleen langer durende klanken de luisteraar de gelegenheid geven er aandachtig en intens naar te luisteren. Voor haar zijn haar composities niets minder dan ‘landschappen van klank’, waarin je kunt rondwandelen, nu eens dit, dan eens dat aspect aandacht gevend. 

 

Vanwege haar fascinatie voor klank en haar voorliefde voor eindeloze tonen lag het bepaald voor de hand dat Éliane Radigue ooit voor orgel zou gaan componeren. Zeker nadat ze na de eeuwwisseling met Occam Ocean begon: haar ARP verdween uit beeld, om plaats te maken voor instrumenten zonder luidsprekers. Een opmerkelijk aspect van haar werkwijze na deze omslag is dat ze alsnog maximale controle probeert te houden. Kon ze met de ARP en werkend met tape alles in eigen hand houden, nu moet ze erop vertrouwen dat musici doen wat ze wil. Haar oplossing: elk werk componeren in samenwerking met een musicus die het instrument waarvoor ze schrijft door en door kent; en die musicus vervolgens tot dé uitvoerder van dat specifieke werk benoemen. Die werkwijze had ze overigens al in haar ARP-periode uitgedokterd: zo mag de pianopartij van de compositie Geelriandre, al in 1972 geschreven voor tape en geprepareerde piano, alleen worden uitgevoerd door Gérard Frémy.

 

Toch zou het even duren voor het orgel in beeld kwam. Het moment kwam toen componist Claire Singer in 2016 de eerste editie organiseerde van het festival Organ Reframed in de Londense Union Chapel. Ze bedacht dat ze Radigue dezelfde beweging richting het orgel gunde die ze zelf had meegemaakt toen ze haar eerste orgelmuziek schreef. Met name de klankwerelden die je kunt creëren door registers langzaam te openen en de winddruk te variëren vond ze van een schoonheid die de hele wereld moest kennen. Ze wist Radigue te overtuigen: het traject richting Occam XXV was ingezet! Radigue componeerde het werk in nauwe samenwerking met organist Frédéric Blondy, overigens zelf ook componist. Bovendien is hij artistiek leider van het Orchestre de Nouvelles Créations, Expérimentations et Improvisations Musicales – kortweg ONCEIM. Voor Radigue was zijn belangrijkste eigenschap echter zijn sensitiviteit, gebaseerd op zijn grote ervaring met orgelklank. De première was Organ Reframed-event, als gezegd in oktober 2018; in maart 2022 verscheen een cd-opname van een tweede uitvoering in de Union Chapel. In beide gevallen was Blondy de organist. 

 

De drie periodes in Radigue’s werk verschillen weliswaar overduidelijk (van de Schaeffer-periode via de ARP-periode naar de instrumentale periode), maar de Occam Ocean-composities laten stuk voor stuk horen dat de de overeenkomsten groter zijn: opnieuw veel aandacht voor klank, opnieuw veel tijd om een klank tot ontwikkeling te laten komen, opnieuw eenvoudige structuren. Dat Radigue daar expliciet voor kiest, blijkt direct al uit de titel. Zoals ze zelf uitlegt: ‘Het “Occam” deel van de titel verwijst naar Willem van Ockham. Zijn meest bekende idee is zijn beroemde theoretische concept dat bekend is geworden als “Ockhams scheermes”. Simpel is altijd beter. Dat is het sleutelprincipe. Wanneer iets niet echt werkt, leidt elementen toevoegen altijd tot grotere chaos. In plaats daarvan moet je bekijken wat je weg kunt nemen om de zaken helderder te maken, schoner en toegankelijker.’ Het citaat komt uit het cd-boekje bij de opname van Occam XVV. Daarin legt Radigue ook uit waarom ze het geheel van de Occam-composities een oceaan noemt. ‘We leven in een universum dat bestaat uit golven,’ zo meent ze. ‘Niet alleen tussen de aarde en de zon, maar ook in de vorm van de kleinste microgolven, en daartussen heb je het minuscule bereik tussen 60 en 15.000 Hertz dat onze oren veranderen in geluid. Ook in de oceaan zijn er veel golflengtes, en bovendien komen we er fysiek, mentaal en spiritueel mee in contact.’ Nog een citaat: ‘Het hoofddoel van dit werk is scherpstellen op hoe de boventonen verschijnen. Of ze nu de vorm hebben van microzwevingen, pulseringen, boventonen, ondertonen […] – het gaat om dit hoogst ongrijpbare aspect van geluid. Dat is wat het zo rijk maakt.’

 

Éliane Radigue inspireert inmiddels veel jonge componisten. Een opvallend groot aantal onder hen kiest – maar opnieuw verbaast het niet – voor het orgel. Aan de ene kant van het spectrum is er Anna von Hauswolff, die in haar bij tijd en wijle zwaarmoedige pop een centrale rol toekent aan klanken van pijporgels; onlangs nog die van het GoArt-orgel in de Gotenburgse Örgryte Nya Kyrka. Aan de andere kant Kali Malone, die in juni in het Orgelpark voor discussie zorgde met haar voor organisten ‘gebeurtenisloze muziek’, zoals één van de luisteraars het noemde. Daartussen bevindt zich Claire Singer, maar ook componisten/musici als Sarah Davachi en Ellen Arkbrø. 

 

Wie zelf wil bepalen wat van dit alles te denken, is op 10 november van harte welkom in het Orgelpark. Het concert begint om 20.15 uur. Op het programma staat ook Occam Delta XV, uit te voeren door strijkkwartet Quatuor Bozzini.