Orgels als muziekmachines: Gamut Inc. in het Orgelpark

Eeuwenlang al suggereert het orgel dat het organisten eigenlijk niet nodig heeft. Op het juiste moment toetsen aanslaan en weer loslaten, dat kan het zelf toch net zo goed? Kwestie van wat extra mechanieken aanbrengen. Niemand minder dan Mozart bleek vatbaar voor het idee, en de muziek die hij schreef voor ‘Flötenuhren’ – kleine orgelautomaatjes in grote uurwerken – maakt begrijpelijk waarom.

Met de komst van digitale technologie is ‘zelf spelen’ voor het orgel nóg eenvoudiger geworden. Wat winnen we daarmee, en wat verliezen we eventueel? Het Orgelpark staat er zaterdag 13 november bij stil: ’s middags om 14.15 uur met een colloquium en ’s avonds om 20.15 uur met een concert. Hoofdrolspelers zijn Marion Wörle en Maciej Sledziecki van het Berlijnse ensemble Gamut Inc., dat zich toelegt op ‘nieuwe muziek voor geautomatiseerde pijporgels’, en Robert van Heumen, als componist/musicus een oude bekende in het Orgelpark.

Wörle en Sledziecki zijn overtuigd van de winst die automatisering van musiceren biedt; ze noemen het zelfs het kernelement van hun werk. Tien jaar geleden ontdekten ze het orgel, toen ze opdracht kregen orgelmuziek te componeren. ‘Het orgel waarvoor de muziek bedoeld was, had een MIDI-aansluiting’, vertelt Sledziecki. MIDI staat voor Musical Instrument Digital Interface, en is een voorziening die ervoor zorgt dat het orgel signalen van een computer begrijpt, dus zonder tussenkomst van een organist precies de goede pijpen kan laten klinken op precies het goede moment. Sledziecki: ‘Voor mij was dat een levensveranderende ervaring. Via mijn laptop kan ik met orgels klanken creëren die ver buiten het bereik van organisten liggen!’
 

De geschiedenis van het geautomatiseerde orgel reikt ver terug. In 1650 droomde bijvoorbeeld Athanasius Kircher er al over. Deze afbeelding uit zijn standaardwerk Musurgia Universalis toont zelfs een systeem met twéé orgeltjes. Zodra de grote trommel links onderin draait, wapperen de vogels met hun vleugels terwijl ze een liedje fluiten, begeleid door de twee orgeltjes.

Marion Wörle raakte door Sledziecki’s enthousiasme aangestoken. ‘Als Gamut Inc. hebben we ons hart vanaf het begin verpand aan elektro-akoestische muziek,’ legt ze uit. ‘We waren dus altijd al bezig met laptops en software, en erg gewend aan werken met luidsprekers. Nu was het opeens mogelijk ook andere geluidsbronnen te gebruiken. We merkten al snel dat met een set van een paar duizend pijpen, en die heeft een gemiddeld orgel immers al snel, een enorme winst te behalen valt. Het frequentiebereik is groter dan bij luidsprekers, de klankkleuren veel sprekender, luid en zacht verschillen veel meer, en we vonden vooral het effect van de akoestiek spectaculair. Onze opvatting van wat we “machinemuziek” noemen kreeg er een compleet nieuwe dimensie bij.’

Marion Wörle en Maciej Sliedzecki. Foto Deutschlandfunk / Cara Wuchold.

Wie de muziek van Wörle en Sledziecki hoort, begrijpt overigens al bij de eerste seconde dat ‘machine’ bij hen bepaald niet ‘onmenselijk’ betekent. Integendeel: de manier waarop ze met hun laptop-programma’s werken, zorgt ervoor dat hun muziek klinkt alsof ze ter plekke door henzelf gemaakt wordt. In ‘uitgestelde zin’ is dat ook zo: Wörle en Sledziecki verweven die dimensie van te voren in hun muziek.

Daarmee raken ze aan de esthetiek van Robert van Heumen. Ook bij hem een grote fascinatie voor de muzikale mogelijkheden die machines (laptops) in combinatie met orgels bieden, en ook bij hem een onbedwingbare behoefte die te verkennen. Hij kiest er voor het menselijke aspect in te brengen door zelf actief te zijn ‘tijdens de muziek’: hij zit dan achter zijn laptop, ter plekke ingrijpend in wat zijn computerprogramma het orgel laat doen.

Of er ook iets verloren gaat door de organist overbodig te verklaren? Sliedziecki: ‘Organisten zullen er altijd blijven, daar zijn wij echt geen gevaar voor. Integendeel zelfs: we voegen slechts iets toe. Dat we daarmee allerlei nieuw publiek bereiken lijkt mij winst, zeker ook voor organisten. Voor mij bewijst het dat het orgel een nieuwe fase ingaat, en toekomstdromen mag koesteren.’

De colloquia die het Orgelpark af en toe op de zaterdagmiddag organiseert, zijn bedoeld om musici en luisteraars met elkaar in contact te brengen. Meestal zijn ze in het Nederlands, maar omdat Wörle en Sledziecki onze taal niet machtig zijn, spreken we op 13 november ook Engels.