Lili Boulanger: de emancipatie van de Prix de Rome

Meer dan 350 jaar geleden, in 1663, werd de eerste aanmoedigingsprijs voor kunstenaars ingesteld: de Prix de Rome. Het Franse initiatief was bedoeld voor kunststudenten, zodat ze een jaar of drie in de Italiaanse hoofdstad, immers de stad der kunsten, konden studeren. Aanvankelijk was de prijs er alleen voor schilders en beeldhouwers, maar na ruim een halve eeuw, in 1720, konden ook architecten meedingen. Nog een krappe eeuw later werden ook musici toegelaten, sinds 1803. 

 

Wat de meeste geschiedschrijvingen van de prijs níet vermelden is dat er na de Prix-emancipaties van architecten en musici nog één plaats vond: vanaf 1903 mochten ook vrouwen zich aanmelden. Met na tien jaar een bijzonder effect: in 1913 bevonden zich onder de finalisten twee zussen, Nadia en Lili Boulanger. Nadia had inmiddels al vaker meegedaan, vier keer zelfs; Lili won de prijs meteen daadwerkelijk.

 

Dat betekende nogal wat. Niet alleen voor Lili Boulanger zelf, maar zeker ook voor de waarde die aan het werk van vrouwelijke kunstenaars überhaupt werd toegekend. Althans, dat wil opnieuw de officiële geschiedschrijving. In 1971 wees kunsthistoricus Linda Nochlin er op – in een artikel onder de uitdagende titel ‘Waarom zijn er geen grote vrouwelijke kunstenaars?’ – dat de emancipatie van de prijs samenviel met een drastische afname van het prestige van academische opleidingen. Bovendien was Lili Boulanger de eerste vrouw die de prijs won; de mannen van de jury hadden dus de toekenning van de prijs maar liefst tien jaar lang gedwarsboomd. Muziekhistoricus Annegret Fauser liet in een mooi artikel over de Boulangers in 2007 zien hoe voor die vertraging allerlei rare redenen werden bedacht: zo miste Nadia de eerste prijs eens, omdat ze de verplichte fuga niet voor koor maar strijkorkest had gecomponeerd, wat haar prestatie in feite extra glans gaf. Ook merkte Fauser op dat schoonheid kennelijk eveneens gewenst was: de naast de stevige Nadia sierlijke Lili bracht dat element in, zodat zij voor de mannen van de jury niet alleen een ‘femme nouvelle’ was, een nieuwe vrouw die hun wereld met eigenzinnige ideeën kwam verstoren, maar ook een ‘femme fragile’, voor wie zij konden zorgen. In Fausers woorden: ‘Nadia’s lot laat zien dat muzikaal talent alleen niet toereikend was om vooroordelen te overwinnen.’

 

 

Afbeelding: De voorkant van de krant ‘De mannen van de dag’ toonde op 12 juli 1913 Lili Boulanger, die als twintigjarige (!) zojuist de fameuze Prix de Rome had bemachtigd

 

Lili Boulanger realiseerde in haar korte leven (ze was 20 toen ze de Prix de Rome won en overleed toen ze 24 was) een fascinerend oeuvre waarin directheid en assertiviteit kenmerkend zijn. Sterk was ze vooral in koraalachtige muziek, zoals ze in haar ‘Oud boeddistisch gebed’ en de elegie ‘Voor de begrafenis van een soldaat’ laat horen (de Eerste Wereldoorlog woedde in alle hevigheid). Haar laatste werk, het Pie Jesu dat vandaag in het Orgelpark gespeeld wordt, dicteerde ze aan Nadia; ze was inmiddels te ziek om het zelf te noteren. De bezetting valt op door de afwijkende combinatie van mezzosopraan, strijkkwartet, harp en orgel, en is mogelijk geïnspireerd door Fauré’s Pie Jesu-zetting in diens Requiem.

 

De melodie van Pie Jesu kreeg van Lili Boulanger een ‘modaal’ karakter, en klinkt daardoor ‘oud’, alsof ze uit de tijd van voor de moderne toonsoorten dateert. Dat is vooral te horen in bepaalde stemwendingen. De begeleiding, eerst erg kleurrijk, krijgt van lieverlee een steeds statiger karakter, zodat het einde heel zeker en stabiel klinkt; veel luisteraars horen daarin een bevestiging van het geloof. Wel klinkt de harmonie ervan typisch vroeg 20ste-eeuws: Lili Boulanger gebruikte net als bijvoorbeeld Debussy meer noten per akkoord dan in de 19de eeuw gebruikelijk was.

 

Nadia Boulanger stopte na Lili’s dood vrijwel met componeren. Ze wijdde haar leven aan het steunen en onderwijzen van jonge componisten; onder hen onder andere Astor Piazzolla. Vooral veel Amerikaans talent heeft ze opgeleid. Daarnaast zette ze zich in om het werk van Lili bekendheid te geven – met als gevolg dat het nooit helemaal uit het culturele geheugen is verdwenen. Het is mede haar verdienste dat het Pie Jesu van Lili Boulanger vandaag opnieuw klinkt. 

Auteur: Hans Fidom 

Dit artikel is geschreven naar aanleiding van het concert Ensemble & Orgel: Lili Boulanger op zaterdag 21 mei 2022.